Ο Τάτλιν και ο Πύρρος στον δημόσιο χώρο

Η εξελισσόμενη σφοδρή αντιπαράθεση για την "χριστουγεννιάτικη" διακόσμηση της κεντρικής πλατείας των Ιωαννίνων με ένα έργο των φοιτητών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου, που  εμπνέεται από τον "πύργο" του σοβιετικού καλλιτέχνη Βλαντιμίρ Τάτλιν, έχει ανοίξει πολλά ζητήματα εικόνας και χρήσης του δημόσιου χώρου, που ήδη έχουν υπερβεί τα όρια της πόλης. Η διαχρονική εξέταση των "αισθητικών" περιπετειών της πλατείας μπορεί ίσως να συμβάλει στην κατανόηση της παρούσας διαμάχης από μια άλλη σκοπιά.
 

Η κεντρική (πάνω) πλατεία της πόλης διαμορφώθηκε, μαζί με το γειτονικό κτίριο του διοικητηρίου, κατά την περίοδο του μεσοπολέμου και μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα κατάφερε να διατηρήσει σε γενικές γραμμές τη φυσιογνωμία της. Όχι πάντως και την κοινωνική της χρήση, αφού η ραγδαία διάδοση του αυτοκινήτου από τα τέλη της δεκαετίας του '70 οδήγησε σε σταδιακούς μετασχηματισμούς, όπως η κατάργηση της παραδοσιακής "βόλτας" στον παρακείμενο κεντρικό δρόμο της πόλης, ο οποίος μέχρι τότε παραδινόταν κάθε βράδι στους πεζούς. Κατά τη δεκαετία του 1990 μάλιστα διανοίχθηκε ένας περιμετρικός δρόμος, που αποψίλωσε τμήμα της βλάστησης, με την υπόσχεση ότι η διοχέτευση της κυκλοφορίας σ’ αυτόν θα απελευθερώσει τον κεντρικό – υπόσχεση, η οποία ουδέποτε υλοποιήθηκε.

Η δεκαετία του 2000 σημαδεύτηκε από την προσπάθεια των δεξιών δημοτικών αρχών να παραδώσουν εμβληματικούς δημόσιους χώρους της πόλης (Ξενία, πλατεία, "Όαση") στο ιδιωτικό κεφάλαιο, η οποία, παρά την αντίδραση ενός μαχητικού κινήματος πολιτών, σε γενικές γραμμές πραγματοποιήθηκε. Το γεγονός αυτό σήμαινε όχι μόνο κοινωνικές μα και αρχιτεκτονικές αλλοιώσεις και ειδικά για την πλατεία το ξερίζωμα της εναπομένουσας βλάστησης προκειμένου να κατασκευαστεί ένα μεγάλο υπόγειο πάρκιγκ. Παρά τις διακηρύξεις ότι το πράσινο θα αποκατασταθεί και τις εντυπωσιακά καταπράσινες μακέτες, η σημερινή εικόνα του χώρου είναι αυτή μιας γυμνής πλακόστρωτης ταράτσας με λίγα καχεκτικά δεντράκια στη μία γωνία της.

Σε αντιστάθμισμα η τότε δημοτική αρχή αποφάσισε να τονώσει το "εθνικό φρόνημα" της ηπειρωτικής πρωτεύουσας και αποδέχθηκε τη δωρεά από κύκλους της αμερικανικής ομογένειας δύο "πατριωτικών" αγαλμάτων - του αρχαίου βασιλιά Πύρρου και της ηπειρωτικής καταγωγής μητέρας του Μεγάλου Αλέξανδρου Ολυμπιάδας με το νεαρό βλαστάρι της -, που τοποθετήθηκαν, το πρώτο στην πλατεία και το δεύτερο λίγο παραπάνω. Αγάλματα ; Χμ .. όχι ακριβώς, αφού στην πραγματικότητα δεν επρόκειτο για έργα γλυπτών αλλά για προϊόντα αμερικανικού χυτηρίου ! Το 2009 ο γιαννιώτης γλύπτης Γιώργος Χουλιαράς χαρακτήρισε το άγαλμα του Πύρρου "αστείο" και πρόσθεσε ότι "θυμίζει τα πλαστικά αγαλματίδια σε κάτι παλιές συσκευασίες απορρυπαντικών". Είναι ενδιαφέρον ότι ο ΣΥΡΙΖΑ Ιωαννίνων είχε παρέμβει τότε στη δημόσια διαμάχη, ζητώντας την αφαίρεση των κιτς «αγαλμάτων» από την πλατεία (http://www.agon.gr/news/117/ARTICLE/1749/2009-05-09.html) 

Σ’ αυτόν λοιπόν τον πολύπαθο αισθητικά χώρο η σημερινή δημοτική αρχή αποφάσισε να καινοτομήσει, αναθέτοντας στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων να καταθέσει μια πρωτότυπη καλλιτεχνική πρόταση ενόψει και του χριστουγεννιάτικου στολισμού της πόλης. Οι φοιτητές, υπό την εποπτεία του Κοσμήτορα, εμπνεόμενοι από το εμβληματικό έργο της ρωσικής πρωτοπορίας, τον αφιερωμένο στην Τρίτη Διεθνή "Πύργο" (ή "Σπείρα") του Τάτλιν, ο οποίος πάντως παρέμεινε στο επίπεδο της μακέτας και ουδέποτε κατασκευάστηκε, παρουσίασαν μια κατασκευή, συνοδευόμενη από το εξής σκεπτικό : "Η αναφορά σε ένα έργο τέχνης του παρελθόντος και η επανερμηνεία του αποτελεί συνήθη τακτική στην τέχνη. Η μετάπλαση δεν στοχεύει στην αντιγραφή και τη στείρα επανάληψη, αλλά να προσθέσει μια διαφορετική ερμηνεία ή να αντιπαραβάλλει ένα διαφορετικό σύστημα αναπαράστασης, σύμφωνα με το διαφορετικό πλαίσιο στο οποίο παράγεται. Η αρχική πρόθεση του Τάτλιν για τη δημιουργία αυτής της φόρμας-σπείρας ήταν το εγκώμιο στο μεγαλείο του ανθρώπινου πνεύματος και στην εξέλιξη/ανέλιξη του ανθρώπου. Πρόθεση της Σχολής ήταν να επικαιροποιηθεί το εγκώμιο στο ανθρώπινο πνεύμα, παράγοντας αυτή τη φόρμα με υλικά καθημερινά και επαναχρησιμοποιήσιμα, στη λογική των παιχνιδιών meccano, που με λίγους τύπους τεμαχίων μπορεί κανείς να κατασκευάσει διαφορετικές φόρμες".

Δεν είναι ασφαλώς η πρώτη φορά στην ιστορία της τέχνης, που ο χριστουγεννιάτικος στολισμός αποτελεί πεδίο αντισυμβατικών πειραματισμών. Ένα ενδεικτικό παράδειγμα είναι το κατασκευασμένο από παλιές ζάντες αυτοκινήτων, έργο του Jim Pollack, χριστουγεννιάτικο δέντρο στην Christmas Street της Βαλτιμόρης, που στήνεται ανελλιπώς κάθε χρόνο από το 1995 και προσελκύει αναρίθμητους επισκέπτες για φωτογράφιση. Και προφανώς ο κάθε πολίτης διατηρεί το δικαίωμα προσωπικής άποψης για την κατασκευή των Ιωαννίνων, ανάλογα με τα γούστο και την αισθητική του παιδεία. Και για να μη θεωρηθεί ότι υπεκφεύγω, προσωπικά μου αρέσει όχι μόνο η έμπνευση από τη ρωσική πρωτοπορία αλλά και η αντίθεση του έργου με τον περίγυρό του και επίσης η αμφισημία, συνειδητή ή όχι, της αφορμής του (πρόκειται άραγε για παρέμβαση με την ευκαιρία της επετείου της Οκτωβριανής Επανάστασης, των Χριστουγέννων ή και τα δύο ;).

Άλλο πράγμα όμως η άποψη και άλλο η διαμεσολαβημένη υστερία. Πρωινάδικα των Αθηνών, δημοσιογραφικοί αστέρες των Ιωαννίνων και παρατάξεις της αντιπολίτευσης επιδόθηκαν σε ένα πρωτοφανή συναγωνισμό κατακραυγής ενάντια στη "σκαλωσιά" και ύμνων στα "αγνά παιδικά Χριστούγεννα" ενώ γνωστός χρυσαυγίτης βουλευτής έφτασε στο σημείο να καταθέσει κοινοβουλευτική ερώτηση για το "έκτρωμα των Ιωαννίνων". Δεν είναι λοιπόν παράξενο, που το κύμα κατακραυγής διογκώθηκε στις καθημερινές συζητήσεις της πόλης αλλά και στο facebook, όπου ούτε λίγο ούτε πολύ εμφανίστηκαν σελίδες, που καλούσαν σε συγκεκριμένα ραντεβού για την τελετουργική κατεδάφιση του έργου. Η ίδια η δημοτική αρχή, παρόλο που δεν παρέλειψε να στολίσει χριστουγεννιάτικα όλη την υπόλοιπη πόλη, έδειξε να μην αντέχει στην πίεση των ημερών και πρόσθεσε και νέα, "παραδοσιακή" αυτή, κατασκευή ακριβώς από πίσω. 

Εάν το πρόβλημα ήταν μόνο "αισθητικό", οι διαμαρτυρόμενοι έπρεπε προ πολλού να έχουν κινητοποιηθεί ενάντια στην καταστροφή του πρασίνου και στο εθνικιστικό κιτς. Στην πραγματικότητα όμως πίσω από την αισθητική διαμάχη για τον χριστουγεννιάτικο στολισμό κρύβεται, όπως πάντα, μια πολιτική διαμάχη για τα νοήματα, που «οφείλει» να παράγει ο δημόσιος χώρος. Γι’ αυτό και λίγοι αρχικά άνθρωποι αποφασίσαμε να δώσουμε τη μάχη της υπεράσπισης της καλλιτεχνικής ελευθερίας και προοπτικά της απελευθέρωσης του δημόσιου χώρου από τα δεσμά της εθνικοφροσύνης και της κυριαρχίας των νεοφιλελεύθερων εργολαβιών. Και με τις διαδοχικές αναρτήσεις μας στο facebook και με τη σωματική μας παρουσία στην πλατεία την ώρα του προαναγγελθέντος ραντεβού, στο οποίο πάντως οι επίδοξοι ταλιμπάν δεν τόλμησαν να εμφανιστούν. 

Η μοναδική μέχρι στιγμής δημόσια παρέμβαση καλλιτεχνικού ή άλλου φορέα υπέρ του έργου προήλθε από το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, το οποίο διαχειρίζεται την συλλογή Κωστάκη με έργα της ρωσικής πρωτοπορίας. Το ΚΜΣΤ θεωρεί το έργο "θαρραλέα προσπάθεια εναλλακτικής αισθητικής" και εκτιμάει ότι συνεισφέρει στον δύσκολο διάλογο για την εικόνα και τη χρήση του δημόσιου χώρου (http://www.greekstatemuseum.com/kmst/pressroom/article/1302.html). Ο "Τάτλιν" των Ιωαννίνων, ο οποίος αναμφίβολα πέτυχε ένα από τους βασικούς κοινωνικούς στόχους της Τέχνης, τη δημιουργία ερωτημάτων και συζητήσεων, έχει προκαλέσει ένα πανελλήνιο προς το παρόν ρεύμα ενδιαφέροντος με άγνωστο μέλλον.

Ο Δήμος Ιωαννιτών έχει προκηρύξει αρχιτεκτονικό διαγωνισμό για τη μελλοντική διαμόρφωση της πάνω πλατείας. Το συμπέρασμα ωστόσο της τωρινής διαμάχης είναι ότι δεν αρκούν οι "καλές ιδέες" αλλά χρειάζεται και πολιτικό σθένος !