Ένα λογοτεχνικό ταξίδι στη Μαύρη Θάλασσα - μέρος δεύτερο

Οδησσός, η γέννηση και η διάψευση της ελπίδας

Συνεχίζουμε το λογοτεχνικό μας ταξίδι στη Μαύρη Θάλασσα προς τα δυτικά και ύστερα από μερικές εκατοντάδες μίλια φτάνουμε στο μεγάλο λιμάνι της Οδησσού, που ιδρύεται μόλις το 1794 από τη Μεγάλη Αικατερίνη, προικίζεται με ειδικό καθεστώς εμπορικής ζώνης και διοικείται από την πρώτη στιγμή από ένα ξένο, τον Γάλλο Δούκα του Ρισελιέ. Με ραγδαίους ρυθμούς συρρέει μια πανσπερμία 50 εθνοτήτων, εμπόρων και εργατών, που χαρίζει στην πόλη οικονομικό δυναμισμό και κοσμοπολίτικο χαρακτήρα. «Εδώ αναπνέω Ευρώπη» συνήθιζε να λέει ο Αλεξάντερ Πούσκιν, που, όπως και ο κατοπινός εθνικός ποιητής της Πολωνίας Άνταμ Μίτσκεβιτς, γνώρισαν την πόλη ως τόπο εξορίας, όχι και τόσο δυσάρεστης εδώ που τα λέμε .. 
 

Η Οδησσός γίνεται διεθνής έδρα συνωμοτών και, αν εμείς οι Έλληνες γνωρίζουμε τη Φιλική Εταιρία, την ίδια ώρα η πόλη φιλοξενεί μυστικές συγκεντρώσεις Ρώσων Δεκεμβριστών, Βούλγαρων και Ρουμάνων επαναστατών, Γάλλων και Ιταλών εμιγκρέδων. Σ’ ένα τέτοιο περιβάλλον εκπαιδεύονται επαναστάτες σαν τον Λέον Τρότσκι, γεννιούνται συγγραφείς σαν την Άννα Αχμάτοβα, τον Βαλεντίν Κατάεφ, ή τον μετέπειτα Ιταλό Λεόνε Γκίνζμπουργκ και γράφονται τραγούδια σαν το «O sole mio» από τον Εντουάρντο ντι Κάπουα, το κατοπινό σήμα κατατεθέν της Νάπολης. Ο λογοτεχνικός και μουσικός κύκλος της πόλης παίζει σπουδαίο ρόλο και πριν από την Οκτωβριανή Επανάσταση αλλά και μετά απ’ αυτή, ενώ η Οδησσός διεκδικεί και τον τίτλο της γενέτειρας του κινηματογράφου, αφού οι πειραματικές ταινίες του 1893 του Τιμτσένκο προηγούνται κατά δύο χρόνια των αδελφών Λυμιέρ. Σίγουρα πάντως η πόλη έχει κατοχυρώσει την ιδιοκτησία της πιο διάσημης σεκάνς στην ιστορία της 7ης Τέχνης, αυτής με το καρότσι στη γρανιτένια σκάλα προς το λιμάνι στην ταινία του Σεργκέϊ Αϊζενστάϊν «Θωρηκτό Ποτέμκιν». Η σκάλα της Οδησσού αποτελεί ένα παγκόσμιο «επαναστατικό τοπόσημο» ! 

Και καθώς οι τσαρικοί νόμοι επιβάλλουν ασφυξία στις εβραϊκές κοινότητες της επαρχίας, ο εβραϊκός πληθυσμός συρρέει στην Οδησσό και φτάνει στα τέλη του 19ου αιώνα να αποτελεί το 1/3 της πόλης. Στην εβραϊκή συνοικία Μονταβάνκα γεννιέται το 1894 ο διηγηματογράφος και δημοσιογράφος Ισαάκ Μπάμπελ, που, παρότι προέρχεται από αστικό περιβάλλον και δέχεται μια καλή εκπαίδευση, βιώνει και τις ανισότητες και τα πογκρόμ σε βάρος των Εβραίων και αποφασίζει να γίνει Μπολσεβίκος. Συμμετέχει μάλιστα και στις επιχειρήσεις του Κόκκινου Στρατού, για λίγο ως εθελοντής και στη συνέχεια ως πολεμικός ανταποκριτής με εκσλαβισμένο όνομα κατά την εκστρατεία στην Πολωνία. Η εκστρατεία αυτή, που τελικά εξελίχθηκε στη μοναδική στρατιωτική ήττα των μπολσεβίκων, και το περιβάλλον της Οδησσού αποτελούν τις δύο βασικές πηγές έμπνευσης για τα διηγήματά του. Ο Μπάμπελ ακροβατεί σε πολλά μεταίχμια, μεταξύ αλήθειας και ψεύδους, μεταξύ αυτοβιογραφίας και μυθοπλασίας, μεταξύ αποστροφής για τη βία και κατανόησής της, μεταξύ αφοσίωσης στην επανάσταση και προβληματισμού για τα μέσα της. Στις γεμάτες με αφοπλιστικό χιούμορ ιστορίες του κατάφερε να συλλάβει, καλύτερα από κάθε άλλον σύγχρονό του, τον πνευματώδη αλλά και αναρχικό χαρακτήρα της Οδησσού.

Παρά την ενθουσιώδη αναγνώριση του Γκόρκυ, ο οποίος τον χαρακτηρίζει ως «ό,τι καλύτερο έχει να επιδείξει σήμερα η Ρωσία», ο Μπάμπελ καταφεύγει στη σιωπή στη διάρκεια των σταλινικών εκκαθαρίσεων, από τις οποίες τελικά δεν επιζεί. Εκτελείται τον Ιανουάριο του 1940 ύστερα από μια συνοπτική δίκη 20 λεπτών, όπου κατά τα ειωθότα καταδικάζεται και για «τροτσκισμό» και για «κατασκοπεία». Οι τελευταίες λέξεις του συγγραφέα είναι «Ποτέ δεν έκανα κάτι εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης. Αφήστε με τουλάχιστον να ολοκληρώσω το έργο μου !»

Ως επίλογο για τον Μπάμπελ θα παραθέσω τις αναμνήσεις του Κονσταντίν Παουστόφσκι, ενός άλλου μέλους του κύκλου των συγγραφέων της Οδησσού και υποψήφιου αργότερα για το βραβείο Νόμπελ, που έγραψε ότι «Ο Μπάμπελ ήταν για μας ο πρώτος αληθινά Σοβιετικός συγγραφέας». Ο ίδιος ο Παουστόφσκι δεν δίστασε αργότερα, επί εποχής μπρεζνιεφισμού, να αντιταχθεί στην δίκη και καταδίκη των συγγραφέων Σινιάφσκι και Ντάνιελ αλλά και στον διατεταγμένο εκσλαβισμό πολλών τοπωνυμίων της περιοχής.

Αυτός δεν γεννιέται στην πόλη αλλά έρχεται λίγο μετά από την επικράτηση των Μπολσεβίκων και γράφει γι’ αυτήν όπως ένας άντρας για τη γυναίκα του. Ακόμη περισσότερο όμως γίνεται λάτρης της Μαύρης θάλασσας, ακούραστος ταξιδιώτης και μεγάλος ψαράς. Εκτός από τις λυρικές περιγραφές της θάλασσας, χρωστάμε στον Παουστόφσκι μερικές από τις καλύτερες σελίδες της παγκόσμιας λογοτεχνίας του ψαρέματος, δίπλα σ’ αυτές του Χεμινγουέϊ και του Μέλβιλ.

Και αυτή η θάλασσα ήταν στ’ αλήθεια πάντα πλούσια σε ψάρια ! Κοντά στην Οδησσό, στη βορειοδυτική δηλαδή περιοχή της θαλάσσιας λεκάνης, εκεί που το βάθος είναι μικρό και δεν φτάνει το στρώμα του ανοξικού υδροθείου που κυριαρχεί στον βυθό της θάλασσας, ανοίγει ο κύκλος της ζωής πολλών ειδών, που στη συνέχεια ξεκινούν το δικό τους ταξίδι προς τα νότια κατά μήκος της ακτής.

Σαλπάρουμε επομένως από την Οδησσό, κρατώντας την εξοικείωση αφενός μεν με τον πλούτο της θάλασσας κυρίως όμως με την άνθιση της επαναστατικής ελπίδας, που συμπληρώνει φέτος την επέτειο των 100 χρόνων της, αλλά και με τη διάψευσή της.