Δεν είμαι σίγουρος, πότε γνώρισα τον Κόρτο Μαλτέζε ! Έχω την αίσθηση ότι αυτό ξεκίνησε κάπου στις αρχές της δεκαετίας του ’70, στη διάρκεια μιας επίσκεψης στο βιβλιοπωλείο του Κουμπλομάτη στην οδό Ανεξαρτησίας, όταν έπεσα πάνω σ’ ένα τεύχος του περιοδικού Τεν Τεν «για νέους από 7 μέχρι 77 χρονών», όπως ισχυριζόταν στον υπότιτλο. Τότε τα κόμικς δεν κυκλοφορούσαν ακόμη σε αυτοτελή άλμπουμς αλλά οι περιπέτειες των ηρώων δημοσιεύονταν σε εβδομαδιαίες συνέχειες. Εκτός από την παρέα του Τεν Τεν, υπήρχαν και άλλες σειρές, που φιλοξενούσε το περιοδικό, όπως εξάλλου και το πρωτότυπο γαλλικό. Ανοίγω μια παρένθεση για να πω ότι το σίγουρο είναι ότι ο δημιουργός του Κόρτο, ο Ιταλός κομίστας Ούγκο Πρατ, συνεργαζόταν όντως με το περιοδικό Τεν Τεν από το 1973. Σύστησε για πρώτη φορά τον ήρωά του το 1967 αλλά τον μονιμοποίησε από το 1970 στο περιοδικό κόμικς PIF του Παρισιού. Τρεις παρατηρήσεις σ’ αυτό το σημείο : α) η σειρά καθιερώθηκε μέσα στο κλίμα του Μάη του ’68 β) το PIF Gadget είχε ξεκινήσει ως περιοδικό νεολαίας των Γάλλων κομμουνιστών και συνέχιζε να είναι φιλικό προς το Κομμουνιστικό Κόμμα και γ) η μετακόμιση στο Τεν Τεν οφείλεται, σύμφωνα με μία πηγή, στο ότι ο εκδότης του PIF θεωρούσε τον χαρακτήρα του Μαλτέζε πολύ «φιλελεύθερο».
Επαναλαμβάνω ότι έχω την εντύπωση και όχι τη βεβαιότητα ότι τότε διάβασα για πρώτη φορά τον Κόρτο. Και πρέπει να ομολογήσω ότι ως έφηβος προτιμούσα άλλους ήρωες του περιοδικού : τον σέντερ φορ Βενσάν Λαρσέ ή τον ραλίστα Μισέλ Βαγιάν. Οι αινιγματικοί διάλογοι και το μινιμαλιστικό στυλ του Ούγκο Πρατ μου έπεφταν κάπως βαρειά. Όταν όμως, 20 χρόνια αργότερα, άρχισαν να κυκλοφορούν τα αυτοτελή του άλμπουμς στην Ελλάδα, είχα και την ωριμότητα και την πολιτική κατάρτιση και την αγάπη για την ιστορία και τη γεωγραφία, ώστε να είμαι πλέον σε θέση να τον απολαύσω και να τον αγαπήσω.
Υπάρχουν πολλοί λόγοι, που εξηγούν την «κορτομανία», που κατέλαβε επί δεκαετίες την Ευρώπη και καθιέρωσε αυτόν τον Μαλτέζο ναυτικό με τον κρίκο στο αριστερό αυτί, συχνά ένα τσιγάρο στο στόμα και μια αδιόρατη μελαγχολία ως κορυφαία φιγούρα της Ένατης Τέχνης. Και μπορεί το ειδικό βάρος του κάθε λόγου να διαφέρει από αναγνώστη σε αναγνώστη :
- Άλλοι θέλγονται από την υψηλή τέχνη του σχεδίου του Ούγκο Πρατ, από τον συνδυασμό αφαιρετικού στυλ αλλά και εμμονής στη λεπτομέρεια, στα κοστούμια εποχής, τα όπλα κλπ. Ο ίδιος είχε αναγνωρίσει ως σημαντικότερη επιρροή αυτή από τον Αμερικανό κομίστα Μίλτον Κάνιφ. Το σκίτσο του ήταν κατά κανόνα ασπρόμαυρο αλλά πολλές φορές επιχρωματίστηκε από την επιμελήτρια της σημερινής έκθεσης Πατρίτσια Ζανότι.
- Άλλοι περισσότερο από τη λογοτεχνική ποιότητα των σεναρίων του, λ.χ. την εισπήδηση της πραγματικής ιστορίας των πρώτων δεκαετιών του 20ου αιώνα στη μυθοπλασία, τη χρήση του εσωτερικού μονολόγου, που εισάγει τον αναγνώστη στον εσωτερικό κόσμο του ήρωα, ή τον συνδυασμό της κινηματογραφικής δράσης με μια γερή δόση χιούμορ, άλλοτε εμφανούς και άλλοτε υποδόριου. Ο Ουμπέρτο Έκο είχε πει χαρακτηριστικά «Όταν θέλω να χαλαρώσω, διαβάζω δοκίμια του Ένγκελς, όταν όμως θέλω να εμπλακώ ολοκληρωτικά σε μία αφήγηση, διαβάζω τα κόμικς του Ούγκο Πρατ».
- Άλλοι ελκύονται από τον χαρακτήρα του Κόρτο Μαλτέζε, που έχει κληρονομήσει από τον Εγγλέζο πατέρα του το φλέγμα και από την Ανδαλουσιανή τσιγγάνα μητέρα του την έφεση στις μεταφυσικές εμπειρίες. Ήταν παιδί, όταν συνειδητοποίησε ότι δεν είχε «γραμμή της ζωής» στην παλάμη του και αποφάσισε να τη χαράξει μόνος του μ’ ένα ξυράφι, να πάρει δηλαδή «τη ζωή του στα χέρια του». Αψηφάει συχνά τους νόμους αλλά καταφέρνει να συνδυάσει τον τυχοδιωκτισμό με ηθικούς κώδικες, είναι ένας «ευγενής τυχοδιώκτης», όπως το θέτει κάπου ο ίδιος. Ένας βασικός από αυτούς τους κώδικες είναι η αλληλεγγύη στους φίλους, πράγμα που τον κάνει να ανέχεται, και ενίοτε να υπερασπίζει, τον δεύτερο σε σημασία χαρακτήρα της σειράς, τον εντελώς αδίστακτο και διεφθαρμένο Ρώσο ναυτικό Ρασπούτιν. Ο Κόρτο συνομιλεί και συνδέεται με άνεση με ανθρώπους από όλα τα κοινωνικά στρώματα και μορφωτικά επίπεδα. Δεν είναι ακριβώς «θετικός ήρωας», δεν του λείπουν τα ψεγάδια, όπως κάποιες στιγμές δειλίας, λ.χ. στη διάρκεια μιας μάχης μεταξύ Σομαλών μουσουλμάνων και Αιθιόπων χριστιανών, ή ο φόβος να μπει στα (πρώτα) πολεμικά αεροπλάνα. Ενώ όμως θέλει να μείνει ψυχρός και ουδέτερος στα σημαντικά ιστορικά γεγονότα, που πέφτουν στο δρόμο του, τελικά δεν τα καταφέρνει, ενστικτωδώς παίρνει το μέρος των εκάστοτε αδυνάτων, και σταθερά των αποικιοκρατούμενων λαών της εποχής.
- Άλλοι εντυπωσιάζονται από το σκηνικό των περιπετειών, που αντανακλά τις εμμονές του δημιουργού του : Εμμονές πρώτα απ’ όλα με τους ωκεανούς και τα νησιά, στα χνάρια των μεγάλων λογοτεχνών της θάλασσας, του Ρόμπερτ Λούις Στήβενσον και του Τζόζεφ Κόνραντ, του Τζακ Λόντον και του Τζέιμς Φένιμορ Κούπερ. Εμμονές με τις πολυπολιτισμικές πόλεις και τα λιμάνια, όπως η γεμάτη μυστικισμό και ραδιουργίες Βενετία, με τις ερήμους και τους ιθαγενείς πληθυσμούς, με τη στρατιωτική κουλτούρα, τις στολές, την ιεραρχία κλπ. κυρίως της βρετανικής αυτοκρατορίας. Και ακόμα εμμονές με τη διαισθητική επικοινωνία και τη μαγεία, το βουντού και τους αλχημιστές, τον αποκρυφισμό και τις αφροαμερικάνικες τελετές, που συμβάλλουν σταθερά στο «κορτέζικο» σύμπαν. Όπως και οι μοιραίες γυναίκες, με τις οποίες γνωρίζεται αφειδώς ο πρωταγωνιστής. Στο άλμπουμ «Τάνγκο» η Αργεντίνα πόρνη Εσμεράλντα ρωτάει τον Κόρτο, αν ερωτεύτηκε ποτέ. Αυτός απαντάει «πάει πολύς καιρός από τότε» αλλά δεν είμαι σίγουρος ότι ισχύει όλες τις φορές.
- Για τα δικά μου γούστα ένα προβάδισμα το έχει ο συνδυασμός της περιπέτειας με την πολιτική και την Ιστορία, που στηρίζεται σε πλατειά γνώση και εκτεταμένη έρευνα. Θα επικαλεστώ ακόμα ένα τσιτάτο, αυτή τη φορά από τον μαθητή και φίλο του Ούγκο Πρατ, και επίσης σπουδαίο κομίστα, Μίλο Μανάρα, που υποστήριξε ότι «μια σελίδα του Πρατ είχε περισσότερη πολιτική από 100.000 συνεδριάσεις της Βουλής».
Ο ιστορικός περίγυρος του Κόρτο Μαλτέζε είναι οι πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα, που σφραγίζονται από την αποικιοκρατία, τον Πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο και την επίσης παγκόσμια αναταραχή μετά από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Τα όρια όμως μεταξύ ιστορικής πραγματικότητας και μυθοπλασίας είναι ασαφή : Ο ήρωάς μας είναι παρών σε πραγματικά κατά τα άλλα σπουδαία γεγονότα, κάνει την εμφάνισή του σε όλη σχεδόν τη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, στα ευρωπαϊκά πεδία των μαχών και στα νησιωτικά αρχιπελάγη του Ειρηνικού, στην Ανατολική Αφρική και στην Άπω Ανατολή, στη Σιβηρία και την Κεντρική Ασία. Εμπλέκεται, με ενεργό αλλά αυτόνομο ρόλο σε συγκρούσεις, μυείται – όπως και ο αναγνώστης - σε πολιτικές ίντριγκες και παρασκήνια και συναντά προσωπικότητες της πολιτικής και κυρίως της λογοτεχνίας, που μετακομίζουν από την πραγματικότητα στη μυθοπλασία. Λ.χ. ο Κόρτο συναντιέται με τον εξόριστο ακόμα Στάλιν στην Ανκόνα, με τον Λώρενς της Αραβίας ή τον Νεότουρκο ηγέτη και σφαγέα των Αρμενίων Εμβέρ Πασά, κι’ ακόμα με τον Τζακ Λόντον και τον Έρνεστ Χεμινγουέϊ, τον Αρθούρο Ρεμπώ και τον Έρμαν Έσσε. Και την ίδια ώρα με όλο τον κόσμο του πολέμου, γενναίους και έντιμους ανθρώπους ανεξαρτήτως στρατοπέδου αλλά πολύ περισσότερους καιροσκόπους και κερδοσκόπους, προδότες και διπλούς πράκτορες, άνδρες και γυναίκες. Στο τέλος κάθε περιπέτειας, αφού έχει επηρεάσει καθοριστικά την πορεία των γεγονότων, αναχωρεί αθόρυβα, σωστότερα σαλπάρει, για τον επόμενο προορισμό του.
Γι’ αυτή την ακριβέστατη αποτύπωση του πολιτικού παζλ προσωπικά ξεχωρίζω 2 από τις περιπέτειες :
- Την «Κρυφή αυλή του μυστηρίου», που εκτυλίσσεται το 1919 στην Κίνα, την ιαπωνική τότε Μαντζουρία, τη Μογγολία και τη Σιβηρία με φόντο τη σύγκρουση Μπολσεβίκων και Λευκών.
- Και το «Χρυσό σπίτι της Σαμαρκάνδης», όπου το 1922 ο ήρωας, αναζητώντας τον θησαυρό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ξεκινάει από τη Ρόδο και διατρέχει την Κιλικία, την Ανατολία και την Περσία για να καταλήξει στο Τουρκεστάν της Κεντρικής Ασίας, συναντώντας μια πανσπερμία λαών και στρατών, θρησκειών και αιρέσεων, πολιτικών φατριών και προσωπικοτήτων.
Στον τίτλο της έκθεσης υπάρχει η λέξη «βιογραφία». Αν και στην πραγματικότητα οι βιογραφίες είναι δύο, μία του δημιουργού και μία του ήρωα, η χρήση του ενικού αριθμού δεν είναι και τόσο άστοχη. Διότι, παρά τη χρονική τους απόσταση, είναι και οι δύο εξίσου πολυτάραχες. Ο Ούγκο Πρατ έχει πει ότι «ο Κόρτο δεν είναι παρά ένα συνοθύλευμα πραγμάτων της ζωής, στα οποία εγώ υπήρξα μάρτυρας». Συνεννοηθήκαμε με τον συμπαρουσιαστή Γιώργο Παππά να μοιραστούμε τις βιογραφίες και εγώ ανέλαβα του κομίστα.
Γεννημένος με πολυεθνικές ρίζες το 1927 στο Ρίμινι, ο Πρατ περνάει τα παιδικά του χρόνια στη Βενετία, όπου ο παππούς του τον βάζει να διαβάσει όλα τα βιβλία του Ιούλιου Βερν τη συνοδεία ενός άτλαντα. Ως έφηβος βρίσκεται στην ιταλική τότε Αιθιοπία, όπου ο πατέρας του υπηρετεί στον αποικιακό στρατό. Μετά από τη βρετανική κατάκτηση των ιταλικών αποικιών στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο μεν πατέρας πεθαίνει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης ο δε νεαρός Ούγκο εξασκείται στο σκίτσο, ακόμα περισσότερο επειδή οι Βρετανοί είχαν απαγορεύσει τη λήψη φωτογραφιών. Επαναπατρίζεται μαζί με τη μητέρα του το 1943, στρατολογείται για λίγο στη φασιστική πολιτοφυλακή του Μουσολίνι, δραπετεύει και χρησιμοποιείται ως διερμηνέας από τους συμμάχους ενώ με τη λήξη του πολέμου πηγαίνει στην Αυστραλία. Επιστρέφει το 1945 για να σπουδάσει στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βενετίας αλλά το 1949 μετακομίζει στην Αργεντινή, όπου παραμένει 13 χρόνια μ’ ένα σύντομο διάλειμμα στο Λονδίνο, όπου διδάσκεται την τεχνική της ακουαρέλας. Στην Αργεντινή ολοκληρώνει τις σπουδές του, διδάσκει και ο ίδιος και παρουσιάζει τους πρώτους χάρτινους χαρακτήρες του (π.χ. τον Λοχία Κερκ). Το 1962 επιστρέφει στη Βενετία, το 1967 τον βρίσκουμε να δουλεύει στο Μιλάνο, ενώ για την περίοδο του Παρισιού τα είπαμε ήδη.
Το 1976 μυείται στον ελευθεροτεκτονισμό, το 1983 εγκαθίσταται στην ελβετική Λωζάνη και το 1987 βλέπει την πρώτη μεγάλη αναδρομική έκθεση του έργου του στο Παρίσι. Συνεχίζει να δημιουργεί χάρτινους ήρωες (π.χ. τον αξιωματικό του βρετανικού ναυτικού Μόργκαν), συνεργάζεται με τον Μίλο Μανάρα και άλλους κομίστες, γράφει μυθιστορήματα και σχεδιάζει μεταφορές κλασικών βιβλίων ή την ονειρική βιογραφία του Αντουάν ντε Σαιντ – Εξυπερύ. Όλα αυτά τα χρόνια δεν σταματάει να είναι κοσμοπολίτης και να ταξιδεύει σ’ όλο τον κόσμο, να συνδέεται με ανθρώπους και να σκορπίζει παιδιά από τις πολλές ερωτικές του σχέσεις, ακόμα και με ιθαγενείς από τον Αμαζόνιο και τη Νοτιοανατολική Αφρική. Ο Ούγκο Πρατ αναγνώρισε συνολικά εννέα παιδιά, αν και μόνο τέσσερα έχουν προέλθει από τους τρεις γάμους του. Πεθαίνει το 1995 στην Ελβετία και κηδεύεται υπό τους ήχους της μουσικής του στενού του φίλου Ντίζι Γκιλέσπι.
Προσθέτω ότι η σειρά επιβίωσε του θανάτου του χάρη στο ζευγάρι των Ισπανών δημιουργών Κανάλες και Πελεχέρο, που παρουσίασαν και νέες περιπέτειες. Σε μία από αυτές, την «Εκουατόρια», ο Κόρτο στην Αλεξάνδρεια πίνει τον καφέ του μαζί με τον Καβάφη ενώ λίγο αργότερα σώζει τη ζωή του Ουίνστον Τσώρτσιλ από απόπειρα δολοφονίας.
Μαζί με τα συγχαρητήρια για τη μεταφορά αυτής της έκθεσης στα Γιάννενα, παραθέτω για τελευταία φορά Ούγκο Πρατ : «Οι αναγνώστες μπορούν να βρουν στον Κόρτο Μαλτέζε κάτι, που ψάχνουν οι ίδιοι μέσα τους». Δηλαδή, προσθέτω εγώ, μια ζωή συναρπαστική και ελεύθερη από συμβάσεις. Γι’ αυτό πιστεύω ότι θα αντέξει στο χρόνο.
* Η έκθεση, με επιμέλεια της Πατρίτσια Ζανότι, παρουσιάστηκε για πρώτη φορά το 2024 σε συνεργασία με το Ιταλικό Μορφωτικό Ινστιτούτο Αθηνών και την CONG – Hugo Pratt Art Properties. Θα διαρκέσει μέχρι τις 30 Μαρτίου, στο «Θυμωμένο Πορτραίτο» στα Γιάννενα.
