Η 28η Δεκέμβρη του 1944 στη δημόσια μνήμη των Ιωαννίνων

Η επέτειος της επίσημης εισόδου του ΕΛΑΣ στα Γιάννενα, στις 28 του Δεκέμβρη του 1944, είναι σε γενικές γραμμές ξεχασμένη και απωθημένη από τη δημόσια μνήμη της πόλης. Όχι μόνο λόγω της πανελλήνιας ιστορικής λοβοτομής μετά από την επικράτηση της Δεξιάς στον εμφύλιο αλλά και, επιπλέον ίσως, επειδή και για την ηττημένη Αριστερά  των μεταγενέστερων δεκαετιών αυτό καθεαυτό το γεγονός δεν προσφερόταν ως διαπιστευτήριο «εθνικής» αντίστασης, καθώς ο εκδιωχθείς εχθρός δεν ήταν οι Γερμανοί αλλά ο ΕΔΕΣ. Κι’ όμως το εαμικό διάλειμμα των Ιωαννίνων, παρότι βραχύβιο, αφού ύστερα από 47 μέρες υπογράφτηκε η συνθήκη της Βάρκιζας, συνοδεύτηκε από μια μεγάλη έκρηξη λαϊκού ενθουσιασμού και αισιοδοξίας, για την οποία μάλιστα έχουμε την τύχη να διαθέτουμε μια πληρέστατη φωτογραφική τεκμηρίωση.

Ας πάρουμε όμως τα γεγονότα από την αρχή : Με τη συμφωνία της Πλάκας, στις 29 Φλεβάρη 1944, καθορίστηκαν τα όρια της δικαιοδοσίας των αντιστασιακών οργανώσεων και η Ήπειρος παραχωρήθηκε στον ΕΔΕΣ, που με την αποχώρηση των Γερμανών μπήκε στα Γιάννενα. Μετά από τα Δεκεμβριανά και τη σταδιακή κλιμάκωση των συγκρούσεων και υπό τον ασφυκτικό έλεγχο από τις βρετανικές δυνάμεις και κυρίως την αεροπορία κάθε μαζικής μετακίνησης στρατιωτικών δυνάμεων στην Αθήνα, ο κύριος όγκος του ΕΛΑΣ στη Βόρεια Ελλάδα αρχίζει να επιδίδεται σε εκκαθαριστικές επιχειρήσεις (διάλυση των τμημάτων του Τσαούς Αντών, αφοπλισμός μικρών βρετανικών αποσπασμάτων και κυρίως επιχειρήσεις στην Ήπειρο). Η επίθεση κατά των δυνάμεων του Ζέρβα σχεδιάζεται από το στρατηγείο στο Μέτσοβο, εκδηλώνεται στις 21 Δεκέμβρη και μέσα σε δύο μέρες έχει πετύχει τους αντικειμενικούς της στόχους «Δεν περιμέναμε τόσο γρήγορη διάλυση του ΕΔΕΣ, υπολογίζαμε τουλάχιστον 10 μέρες για την υπόθεση αυτή», εξομολογείται ο Στρατιωτικός Αρχηγός του ΕΛΑΣ Στέφανος Σαράφης στο βιβλίο του «Ο ΕΛΑΣ» (εκδ. 1946, ανατύπωση 1999 εκδ. «Επικαιρότητα»), που θα αποτελέσει και στη συνέχεια τη βασική πηγή μας για το κλίμα και τα γεγονότα των Ιωαννίνων. Τα υπολείμματα του ΕΔΕΣ διαπεραιώνονται από τους Βρετανούς στην Κέρκυρα, αφού έχουν πρώτα φροντίσει να πάρουν 1.000 πολίτες ομήρους, 600 μόνο από τα Γιάννενα, κι’ ανάμεσά τους όσα στελέχη του ΕΑΜ μπόρεσαν να εντοπίσουν, τα οποία βεβαίως τράβηξαν όχι και λίγα.

Τα ίδια τα Γιάννενα καταλαμβάνονται στις 23 Δεκέμβρη και ένα από τα πρώτα τμήματα, που μπαίνουν στην πόλη, είναι ο λόχος των κοριτσιών της ΙΧ Μεραρχίας ύστερα από τη μάχη στο Μπισδούνι. Η ηγεσία όμως της επιχείρησης με επικεφαλής τον Γενικό Καπετάνιο του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη και τον Σαράφη ξεκινάει από το Μέτσοβο για την πόλη στις 28 του μηνός. Από δω και κάτω η εξιστόρηση των γεγονότων γίνεται από την πένα του στρατηγού Σαράφη : « Χιόνιζε πάντα κ’ έκανε κρύο. Δεν είχαμε ειδοποιήσει κανένα. Στις 4 το απόγεμα μπήκαμε στην πόλη και όλα τα μαγαζιά ήταν κλειστά λόγω της εορτής. Πήγαμε στην πλατεία και ζητήσαμε το μέραρχο στα γραφεία του. Ο κόσμος αντιλήφθηκε την άφιξή μας και σε λίγα λεπτά η πλατεία γέμισε. Μιλήσαμε κ’ εγώ και ο Άρης. Μου έκανε εντύπωση ότι οι εκδηλώσεις του κόσμου ήταν περισσότερο ζωηρές από τις εκδηλώσεις στις εαμικές περιοχές. Μας εξήγησαν ότι αυτοί τώρα κατάλαβαν λευτεριά. Με τα τμήματα του Ζέρβα υπέφεραν, δεν είχαν καμιά ελευθερία, υπήρχε στρατιωτικός νόμος, απαγορεύονταν οι συγκεντρώσεις καθώς και η κυκλοφορία πέραν από ορισμένη ώρα. Ήταν η ίδια κατάσταση που ήταν πρωτήτερα με τους γερμανούς. Ενώ τώρα ήταν απόλυτα ελεύθεροι να κυκλοφορούν όλη νύχτα, να συγκεντρώνονται, να γιορτάζουν και ήταν ενθουσιασμένοι … 

.. Τις μέρες των Χριστουγέννων δεν έμεινε κανένας αντάρτης στο στρατώνα. Οι γιαννιώτες, παρ’ όλη τη δυστυχία τους και τη στενοχώρια τους για τους ομήρους, πήραν τους αντάρτες στα σπίτια τους και τους φιλοξένησαν. Αν δεν εύρισκαν αντάρτες να φιλοξενήσουν, γιατί η μεγαλύτερη δύναμη κινούνταν προς καταδίωξη του Ζέρβα, στενοχωρούνταν … Με τον Άρη επιθεωρήσαμε τα δύο νοσοκομεία που είχαν εγκατασταθεί στην πόλη και νοσηλεύονταν οι τραυματίες μας και μερικοί του Ζέρβα. Μείναμε ευχαριστημένοι από τη δουλειά του προσωπικού. Ευχαριστημένοι επίσης ήταν και οι τραυματίες. Οι κάτοικοι της πόλης βοηθούσαν με κάθε μέσο σε ιματισμό και τρόφιμα. Τα κομοδίνα των τραυματιών ήταν γεμάτα φρούτα και γλυκίσματα».

Ας προσθέσω και ένα μικρό απόσπασμα από την επίσκεψη, στις 30 του Δεκέμβρη, των δύο επικεφαλής στην Πρέβεζα, όπου προ τριμήνου ο ΕΔΕΣ είχε προχωρήσει σε εκτελέσεις Εαμιτών : «Όλος ο κόσμος, τόσο εκεί όσο και στις πόλεις και τα χωριά, ζητούσε εκδίκηση και να συλληφθούν όλοι οι εδεσίτες για ν’ ανταλλαγούν με τους ομήρους. Δηλώσαμε κατηγορηματικά πως δε θα κάνουμε τέτοιο πράγμα και διατάξαμε να αφεθούν ελεύθεροι όσοι είχαν συλληφθεί και δε βαρύνονταν με εγκληματικές πράξεις. Εμείς σαν αντιπρόσωποι λαϊκού κινήματος δε μπορούσαμε ν’ αντιγράψουμε τους άλλους αλλά έπρεπε να διαφωτίσουμε το λαό και να πείσουμε και τους αντίθετους για το δίκαιο αγώνα μας».

 Από τον παππού μου, αν και συμμετείχε στην εαμική Εθνική Αλληλεγγύη, δεν θυμάμαι καμιά αφήγηση για την περίοδο εκείνη ούτε και έτυχε να ακούσω το παραμικρό στις πολλές ομιλίες για την ιστορία της πόλης. Τα Γιάννενα όμως είχαν την τύχη να διαθέτουν ένα φωτογράφο της αξίας του Κώστα Μπαλάφα. Η σύντομη εαμική άνθιση, όπως και άλλες σημαντικές στιγμές της ιστορίας της πόλης, αποτυπώθηκε από τον φακό του «φωτογράφου της Αντίστασης» και περιλαμβάνεται στο λεύκωμά του «Το αντάρτικο στην Ήπειρο» (εκδ. του ιδίου, Γιάννενα 1991). Ο Μπαλάφας συμπεριλαμβάνει 44 φωτογραφίες από τις μέρες εκείνες, φωτογραφίες ανταρτών και ανταρτισσών, απλών πολιτών, συγκεντρωμένου πλήθους και ομιλητών όπως ο Μιχάλης Τσιάντης, ο Δήμαρχος Πέτρος Αποστολίδης και άλλοι, κυριολεκτικά αιχμαλωτίζει την Ιστορία «εν τω γίγνεσθαι» και καταφέρνει να αποδώσει μια ατμόσφαιρα συλλογικού ενθουσιασμού και ελπίδας.

Είναι επίσης πολύ ενδιαφέρον ότι η αρχιτεκτονική όψη, που διασώζουν οι φωτογραφίες του Μπαλάφα, διατηρείται σε αρκετές περιπτώσεις η ίδια και σήμερα. Ιδιαίτερα η κλασική φωτογραφία με τον Άρη και το Σαράφη έφιππους στην κεντρική πλατεία της πόλης μοιάζει σα να τραβήχτηκε μόλις χτες ή, όπως παρατήρησε κάποιος φίλος, «μου φαίνεται ότι θα πάμε για καφέ στο Διεθνές και θα βρούμε μπροστά μας τον Άρη με το Σαράφη». Το ίδιο και το ξενοδοχείο Ακροπόλ, το Βρετάνια, το σημερινό Δημαρχείο και η Μητρόπολη.

Είναι καιρός αυτή η καταπληκτική φωτογραφική τεκμηρίωση να συνδυαστεί με μια πλήρη ιστορική αποτίμηση της περιόδου και η ξεχασμένη επέτειος να βρει τη θέση της στη δημόσια ιστορία και μνήμη των Ιωαννίνων. Και πιστεύω ότι η ανάδυση των ξεχασμένων και αποσιωποιημένων σελίδων δεν είναι έργο μόνο των ιστορικών μα και των πολιτών, όχι κατ’ ανάγκη μόνο των αριστερών, η συλλογική ενεργοποίηση και συμβολή των οποίων μπορεί να οδηγήσει σε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την κοινωνική ιστορία της πόλης.